درباره ستون جامع علوم ایرانی/
حبیب‌الله افشنگ: زکریا رازی {متولد ری ایران، سال ۸۶۴ میلادی (۲۴۴ هجری قمری)}، نه تنها در تاریخ ایران، بلکه در تاریخ علم و اندیشه فکری جهانی نیز به‌عنوان یک چهره عظیم شناخته می‌شود. اگرچه امروزه اغلب به عنوان کاشف الکل (با کنایه‌ای به این عصر) مورد تجلیل قرار می‌گیرد، اما این تقدیر، هرچند که مهم است، به‌سختی می‌تواند گوشه‌ای از سهم عظیم او را در اثرگذاری روی جامعه بشری نشان دهد.
رازی یک جامع‌الاطراف واقعی، یک رهبر پیشگام بود که آثار عمیق او اساساً گرایش‌های داروسازی، شیمی، پزشکی، نجوم، فلسفه و الهیات را شکل داد و این آوازه، یک آوازه ساده از یک شخصیت ساده تاریخی نیست.
او، ابتدا یک زرگر و صراف بود. تعامل عملی با مواد، احتمالاً شیفتگی او را به کیمیاگری -پیشگام باستانی شیمی مدرن- برانگیخت. کیمیاگری در پی درک تبدیل ماده بود و اغلب با هدف تبدیل فلزات پایه به فلزات گران‌‌قیمت مانند طلا، و در عین حال کاوش در ایجاد اکسیری برای سلامتی و طول عمر انجام می‌شد. این علم، عناصری از آزمایش‌های اولیه شیمیایی، متالورژی، فلسفه و معنویت (عالم غیر مادی) را با هم ترکیب کرد و زمینه‌ساز توسعه روش علمی و فرآیندهای شیمیایی مدرن شد. فعالیت‌های کیمیاگری رازی، که با کنجکاوی شدید هدایت می‌شد، به سکوی پرشی برای اکتشافات پیشگامانه او، از جمله کشف الکل (اتانول) و اسید سولفوریک، در کنار نفت سفید (یا یک تقطیر نفتی مشابه) تبدیل شد.
فراتر از کشف الکل: سه رکن عظمت رازی
محدود کردن رازی صرفاً به کشف الکل، دست کم گرفتن عمیق میراث اوست. عظمت او بر سه رکن اساسی استوار است که بسیار فراتر از این دستاورد واحد امتداد دارند:
۱. معمار روش تجربی: رازی فقط یک متخصص نبود؛ او یک روش‌شناس انقلابی بود. او بر آزمایش‌های دقیق، مشاهده سیستماتیک و تکرارپذیری اصرار داشت – اصولی که سنگ بنای علم مدرن را تشکیل می‌دهند. او با دقت رویه‌ها، نتایج و شکست‌های خود را مستند کرد و از توضیحات صرفاً نظری یا عرفانی غالب در کیمیاگری پیشین فاصله گرفت. این تعهد به شواهد تجربی، که در شیمی و پزشکی به کار گرفته شد، تغییری بزرگ به سوی عقلانیت علمی را نشان داد. کشف الکل توسط او تصادفی نبود؛ بلکه نتیجه به‌کارگیری این رویکرد روشمند در تقطیر قندها و نشاسته‌ها بود.
۲. تسلط بی‌نظیر چند رشته‌ای: نبوغ رازی طیفی شگفت‌انگیز از رشته‌ها را در بر می‌گرفت. در پزشکی، او مسلماً بزرگترین پزشک بالینی بین جالینوس و ابن سینا بود. کتاب ماندگار او “الحاوی فی الطب” (کتاب جامع پزشکی) برای قرن‌ها دایره‌المعارف دانش پزشکی بوده است. او آبله را از سرخک متمایز کرد، بر مشاهدات بالینی و سلامت روان تأکید کرد و در طب اطفال و زنان و زایمان پیشگام بود. او به عنوان یک فیلسوف، عقاید جزمی را به چالش کشید، و از عقل حمایت کرد. (چقدر در این روزگار به مثل اویی نیازمندیم.) آثار او (در بخش ستاره‌شناسی) به درک اجرام آسمانی کمک کرد. کار بنیادی او در شیمی (فراتر از الکل و اسید سولفوریک) شامل طبقه‌بندی مواد، توسعه تجهیزات آزمایشگاهی و پیشرفت تکنیک‌های تقطیر بود. این تسلط به‌هم پیوسته به او اجازه داد تا دانش را در زمینه‌های مختلف ترکیب کند و هر یک را غنی سازد.
۳. کمک‌های بنیادی به داروسازی و طب بیمارستانی: رازی چهره‌ای محوری در تبدیل داروسازی به یک رشته علمی متمایز بود. “کتاب الاسرار”ش متنی برجسته در شیمی و داروسازی است که فرآیندهای شیمیایی، دستگاه‌ها و تهیه داروها را به تفصیل شرح می‌دهد. او یکی از اولین داروخانه‌های شناخته شده بیمارستانی را تأسیس کرد و بر استانداردهای سختگیرانه برای تهیه و نگهداری دارو اصرار ورزید. تأکید او بر استفاده از دانش شیمیایی برای اهداف درمانی، زمینه را برای داروسازی مدرن و دارودرمانی منطقی فراهم کرد. رویکرد او به مراقبت از بیمار در بیمارستان‌ها به‌طرزی چشم‌افسا مدرن بود و بر بهداشت، رژیم غذایی و رفاه روانی تأکید داشت.
رازی: عنوان شایسته «پدر شیمی»
در حالی که چهره‌هایی مانند جابر ابن حیان، کیمیاگران اولیه بسیار مهمی بودند، کاربرد سیستماتیک رازی از روش تجربی، ادعای او را مبنی بر اینکه «پدر شیمی» محسوب می‌شود، ارتقا می‌دهد. او کیمیاگری را قاطعانه به سمت شیمی به‌عنوان علمی مبتنی بر مشاهده، آزمایش و نتایج تکرارپذیر سوق داد. نوشته‌های گسترده او، مانند “کتاب الاسرار” و “کتاب سر الاسرار” (کتاب راز اسرار)، فقط نظری نبودند؛ بلکه کتابچه‌های راهنمای عملی مفصلی بودند که واکنش‌های شیمیایی، تجهیزات (مانند انبیق‌ها و کوره‌هایی که او بهبود بخشید) و خواص و تهیه مواد متعدد – از جمله اسیدها و الکلی که او کشف کرد – را شرح می‌دادند. او مواد شیمیایی را به دسته‌های (گیاهی، حیوانی، معدنی، مشتق شده) طبقه‌بندی کرد و بر اهمیت اندازه‌گیری تأکید داشت.
این تغییر از تحول عرفانی (غیر مادی) به تحقیقات سیستماتیک شیمیایی، که با دقتی بی‌سابقه مستند شده است، اساساً مسیر این حوزه را شکل داد و عنوان “پدر شیمی” را به رسمیت شناختن مناسبی از تأثیر دگرگون‌کننده او تبدیل کرد.
روشن کردن یک تصور غلط مهم: رازی و الکل
یک تصور غلط (به‌ویژه باز هم در این روزگار) مدام رازی را احاطه کرده است و به اشتباه او را به‌عنوان کاشف یا اولین تولیدکننده شراب و آبجو معرفی می‌کنند! همان‌طور که در منابع تاریخی معتبر، از جمله کتاب “تاریخ و ادبیات ایران” نوشته دکتر محمد دهقانی، مستند شده است، نوشیدنی‌های تخمیری مانند شراب و آبجو هزاران سال قبل از رازی وجود داشته‌اند. دستاورد عظیم او کاملاً متفاوت بود: او اولین کسی بود که اتانول خالص (الکل) را از طریق فرآیند شیمیایی تقطیر اعمال شده بر روی قندها و نشاسته‌های تخمیر شده، جدا کرد. این یک کشف علمی برجسته بود که اصل مست‌کننده و دارویی درون این نوشیدنی‌ها را جدا کرد. رازی این ماده را “الکل” نامید (از کلمه عربی الکحل، که در ابتدا به معنای پودر ریز است و سپس به جوهر یا روحی که از تقطیر به دست می‌آید، اطلاق می‌شود). کار او در مورد درک و جداسازی یک ترکیب شیمیایی بود، نه ایجاد نوشیدنی‌های الکلی. نسبت دادن منشأ شراب یا آبجو به او یک بی‌دقتی تاریخی عمیق است که سهم علمی واقعی و پیشگامانه او را پنهان می‌کند.
میراث ماندگار رازی: کتاب‌های مشهور
اثر پربار رازی حوزه‌های گسترده تخصص او را پوشش می‌داد. برخی از مشهورترین و اثرگذارترین کتاب‌های او عبارتند از:
۱. الحاوی فی الطب (کتاب جامع پزشکی): یک دایره‌المعارف پزشکی عظیم که دانش را از منابع یونانی، فارسی، هندی و عربی، در کنار مشاهدات و شرح حال موارد پزشکی خود او گردآوری می‌کند.
۲. کتاب المنصوری: تقدیم به حاکم سامانی، منصور بن اسحاق، که جنبه‌های مختلف پزشکی را به‌طور سیستماتیک پوشش می‌دهد.
۳. کتاب الجدری و الحصبه (رساله‌ای در مورد آبله و سرخک): اولین توصیف بالینی واضح که بین این دو بیماری تمایز قائل می‌شود.
۴. کتاب الاسرار: متنی بنیادی در شیمی و داروسازی که به جزئیات فرآیندهای شیمیایی، دستگاه‌ها و آماده‌سازی دارو می‌پردازد.
۵. کتاب سر الاسرار: یکی دیگر از آثار مهم کیمیاگری/شیمی.
۶. الشکوک علی جالینوس: رویکرد انتقادی او را نشان می‌دهد و مرجعیت پزشکی جالینوس را بر اساس مشاهدات و استدلال‌های خودش به چالش می‌کشد.
۷. کتاب الطب الروحانی: بررسی ارتباط بین سلامت روان، اخلاق و جسم.
۵ شهریور: بزرگداشت رازی و حرفه داروسازی
در این روز، ایران نه تنها میراث بزرگترین فرزند علمی خود را گرامی داشته، بلکه حرفه حیاتی داروسازی را نیز گرامی می‌دارد، که اصول مدرن طراحی منطقی دارو، کنترل کیفیت و مراقبت از بیمار آن مدیون روحیه نوآورانه و روش‌های دقیق رازی است. زندگی و کار او تجسم جست‌وجوی دانش از طریق آزمایش و عقل است، ارزش‌هایی که همچنان راهنمای علوم دارویی امروز هستند. جشن گرفتن روز داروساز ادای احترامی شایسته به اثر ماندگار این دانشمند بزرگ ایرانی بر علم و سلامت جهانی است.
/انتهای پیام/
